Leszek Sagadyn

Poczucie winy bywa bodźcem do rozwoju intelektualnego , emocjonalnego i duchowego, poprzez dążenie do zmiany postaw zachowań i wartości

Konstruktywna i destrukcyjna funkcja poczucia winy

Poczucie winy - to złożony, przykry stan emocjonalny mający wewnętrzną dynamikę, nakierowany zazwyczaj na jednostkę ten stan przeżywającą. Związany jest bezpośrednio z funkcją wewnętrznej oceny własnego postępowania i zachowania lub niedopełnienia obowiązku wobec kogoś lub czegoś. Poczucie winy to złożona reakcja poznawczo - emocjonalna (często nie w pełni uświadamiana) na złamanie lub przekroczenie norm lub zasad postępowania człowieka.
Skłonność do przeżywania poczucia winy to względnie stała cecha osobowości mająca funkcje regulacyjne w zakresie funkcjonowania zinternalizowanych norm jednostki.
Poczucie winy kształtuje się wraz ze wzrostem i rozwojem człowieka w trakcie procesu edukacji (zwłaszcza moralnej i społecznej). Okres krytyczny przy kształtowaniu się poczucia winy to dzieciństwo a potem okres dojrzewania. Największe znaczenie przy kształtowaniu się poczucia winy mają osoby znaczące w procesie socjalizacji tj. rodzice, dziadkowie, nauczyciele i osoby duchowne. Szczególną rolę w kształtowaniu się tego stanu uczuciowego ma rozwój seksualności człowieka, religijność oraz narcyzm i proces kształtowania się „Ja”.

Funkcje poczucia winy

Poczucie winy kształtuje się na bazie wartości i norm moralnych i społecznych jednostki się w procesie jej rozwoju indywidualnego. Podłożem kształtującego się poczucia winy jako mechanizmu regulującego zachowanie jednostki są cechy wrodzone( typ układu nerwowego, typ emocjonalności - w pewnej mierze uwarunkowany budową i funkcja struktur mózgowych odpowiedzialnych za te funkcje - ) oraz złożone interakcje społeczne które zachodzą w procesie wzrostu i wychowania.

1. Najważniejszą bez wątpienia funkcją poczucia winy jest funkcja regulacji zachowania człowieka poprzez identyfikację (często automatyczną) zachowań (czasem także myśli i postaw) niezgodnych z systemem wartości jednostki , bądź z systemem jej norm moralnych czy społecznych. Ta identyfikacja odbywa się poprzez odbiór zazwyczaj przykrych emocji(żal, wstyd, lęk, niepokój, napięcie...) mniej lub bardziej rozpoznawanych i łączonych przez jednostkę z sytuacją ocenianą przez nią jako sprzeczna z normami bądź wartościami.
2. Następna funkcja poczucia winy to motywowanie do reakcji zmierzających do redukcji przykrego napięcia emocjonalnego, takich jak: zadośćuczynienie, samo ukaranie, reakcja
   przeniesieniowa, reakcja zmierzająca do zmiany punktu odniesienia (np.: hierarchii wartości).
3. Kolejna funkcja poczucia winy to umożliwienie „socjalizacji uczuć” , opanowanie popędów , co umożliwia dostosowanie zachowania jednostki do standardów społecznych.
4. Poczucie winy bywa także bodźcem do rozwoju intelektualnego , emocjonalnego i duchowego, poprzez dążenie do zmiany postaw zachowań i wartości na które jednostka reaguje poczuciem winy.
5. Poczucie winy pozwala także rozróżnić dobro moralne od zła w odniesieniu do systemu wartości jednostki.
   

Te niewątpliwie konstruktywne i wręcz warunkujące indywidualny rozwój jednostki funkcje poczucia winy są możliwe do pełnienia jedynie wtedy, gdy spełnia ono powyżej opisane funkcje i jest prawidłowo ukształtowane.
Niestety często poczucie winy bywa dysfunkcjonalne i zamiast być dla człowieka drogowskazem i motorem do coraz doskonalszego życia i rozwoju staje się źródłem wielu cierpień niepokojów a czasem bywa tak dolegliwe, że prowadzi jednostkę do autoagresji , depresji czy nawet samobójstwa. Dlaczego tak się dzieje?
Generalnie można przyjąć , że składają się na takie zaburzenia funkcji poczucia winy następujące grupy czynników:

• Czynniki konstytucjonalne
• Czynniki rozwojowe
• Błędy wychowawcze
• Zaburzenia funkcjonowania norm
• Zaburzenia psychiczne, ciężkie (przewlekłe) choroby somatyczne, zaburzenia OUN inne...
• Błędne kształtowanie potrzeb i świadomości religijnej

Jak już wcześniej wspominałem podłożem do wzrostu i rozwoju człowieka jest typ układu nerwowego i informacje genetyczne, mówiące o reaktywności, pobudliwości i tempie wzrostu organizmu , również na tym podłożu kształtuje się funkcja poczucia winy. Większa reaktywność , pobudliwość emocjonalna predysponuje do silniejszych i dłużej utrzymujących
się reakcji emocjonalnych , które są podstawowym składnikiem reagowania poczuciem winy i na odwrót słaba reaktywność , może w pewnym stopniu osłabić intensywność poczucia winy.
Chyba najistotniejsze dla zachowania prawidłowej funkcji poczucia winy jest właściwe ukształtowanie jej w okresie rozwoju jednostki. Okresem krytycznym jest tu niewątpliwie okres dzieciństwa. Szczególnie wrażliwe na wszelkie zaburzenia w tym okresie sfery funkcjonowania człowieka to sfera seksualności, sfera budowania struktury i granic „Ja” oraz sfera tworzenia i uwewnętrznienia norm moralnych i społecznych.
- Zaburzenie rozwoju struktury „Ja” - nadmierne koncentrowanie się na realizacji własnych aspiracji , (oczywiście ukształtowanych poprzez mniej lub bardziej nierealistyczne oczekiwania ważnych osób z otoczenia), egocentryzacja zachowań, tendencje wielkościowe będące często efektem problemów w indywiduacji i separacji jednostki powodują „rozszerzenie” funkcji poczucia winy na nierealistyczne obszary . Poczucie winy traci wtedy funkcje regulatora zachowania, jednostka reaguje poczuciem winy na wyimaginowane odstępstwa od wyolbrzymionych aspiracji, co powoduje często poczucie niedoskonałości i niższej wartości u jednostki , może też wtórnie spowodować zaburzenia nastroju , a nawet zaburzenia w strukturze celów i wartości życiowych .
- Szczególnie narażona na wszelkiego rodzaju urazy jest sfera seksualności człowieka. Ta szczególna wrażliwość wiąże się z intymnością tej sfery a także licznymi i często sztywnymi normami moralnymi „zabezpieczającymi” funkcjonowanie ludzkiej seksualności. Mała wiedza zażenowanie , niepokój w połączeniu z silnymi normami często nie przystającymi do nowej obyczajowości a silnie ocennymi powodują u wielu ludzi duże problemy w kontrolowaniu tej sfery . Wtedy bardzo łatwo o nieadekwatne poczucie winy, które traci funkcję regulatora zachowania i postępowania ma tendencję do rozszerzania się na wszystko co w najmniejszym nawet stopniu kojarzy się z seksem czy erotyzmem. Poczucie winy miesza się zazwyczaj z napięciem seksualnym i tworzy „wybuchową mieszankę” uczuć i emocji , które mogą być bardzo destrukcyjne dla jednostki je przezywającej a czasem nawet dla jej otoczenia (projekcje, zachowania agresywne).
- Bardzo istotną rolę w kształtowaniu się poczucia winy często decydującą o jego funkcjonalnym lub destrukcyjnym charakterze ma rozwój norm i wartości człowieka.
U jednostek, które mają harmonijnie funkcjonujący system wartości i norm moralnych poczucie winy pełni funkcje drogowskazu, motywuje do naprawy błędu czy zadośćuczynienia. Natomiast u ludzi, którzy mają niejasne wartości, zaburzone sztywne normy moralne i zachowania, poczucie winy pełni funkcje surowego sędziego, który okrutnie karze za każde nawet najdrobniejsze czy wręcz wyimaginowane odstępstwo od schematów postępowania, czy zazwyczaj bardzo surowo postrzeganych nakazów moralnych. U takich osób poczucie winy jest najczęściej pozbawione swojej funkcji i albo jest nadmierne i paraliżujące , prowadzące do autoagresji psychicznej lub fizycznej albo wydaje się prawie nieobecne , ( - a tak naprawdę jest wyparte -) destrukcyjnie działa na jednostkę i jej otoczenie poprzez stymulowanie zachowań antyspołecznych i nasilanie destrukcyjnych mechanizmów obronnych człowieka, powodując w konsekwencji kompletny brak wglądu i zaburzenia przystosowania.
Objawy źle ukształtowanego, dysfunkcyjnego poczucia winy:

• Silne długo utrzymujące się napięcie psychiczne połączone z poczuciem odpowiedzialności za mniej lub bardziej realistyczne błędy lub zaniedbania
• Surowa ocena siebie, niskie poczucie własnej wartości, tendencja do postrzegania samych porażek
• Nastawienie i koncentracja na sobie i własnych niedociągnięciach. (często przy nieadekwatnej samoocenie i niestabilnym poczuciu własnej wartości)
• Zwiększony poziom lęku depresji z tendencją wzajemnego wzmacniania się
• Fantazjowanie i ucieczka w przeszłość ( teraźniejszość jest przykra, trudna do zniesienia a przyszłość niepewna i zagrażająca.)
• Utrata funkcji zadośćuczynienia, tendencja do projekcji, zaprzeczania lub unikania
• Autoagresja aż do tendencji czy zachowań suicydalnych
• Nadmiernie usztywnione i dysfunkcjonalne (jeśli chodzi o regulacje postępowania) normy moralne, tendencje do oceniania, zaprzeczania i ewaluowania siebie i innych.
• Silne mechanizmy obronne, tendencja do stosowania substancji chemicznych(alkohol, leki ) w celu rozładowania napięcia lub ucieczki od odpowiedzialności
• Pozorny (czasem deklarowany) brak poczucia winny (dewocja, agresja....) jako reakcja obronna na niedojrzałe i silne emocje związane z obwinianiem się.

Praca terapeutyczna z destrukcyjnym poczuciem winy powinna uwzględniać następujące elementy:
1. Diagnoza indywidualnego poziomu i modelu przeżywania poczucia winy oparta na wskaźnikach:

• częstotliwość reagowania poczuciem winy,
• sposób przeżywania poczucia winy (aspekt intelektualny, emocjonalny ,czas, intensywność),
• okoliczności (opis sytuacji ) pojawiania się symptomów poczucia winy,
• mechanizmy zaradcze (bądź typowe mechanizmy obronne które jednostka stosuje)
• konstruktywne i destrukcyjne sposoby poradzenia sobie z poczuciem winy (jakie dana jednostka stosuje , czy są jakieś prawidłowości, czy istnieje świadomość przeżywania poczucia winy; co wpływa na intensywność emocji, jakich sytuacji czy osób dotyczy przeżywane poczucie winy, czy sytuacje i osoby powtarzają się.

2. Określenie pozytywnych funkcji poczucia winy dla rozwoju osobistego i relacji społecznych - przeformułowanie poznawcze:

• funkcja informacyjna o naruszeniu norm lub osobistych wartości,
• motywowanie do zadośćuczynienia lub korekty zachowania,
• stymulator rozwoju emocjonalnego, moralnego, intelektualnego ,duchowego,
• funkcja kontroli popędów, sprzyja kontroli emocji zwłaszcza form ich ekspresji nie akceptowanych społecznie,
• funkcja oczyszczenia (katarsis),

3. Praca wglądowa nad zrozumieniem ewentualnych zaburzeń w kształtowaniu się funkcjonalnego poczucia winy (zwrócić uwagę na okresy krytyczne, osoby znaczące, normy sposób ich egzekwowania i uwewnętrznienia, styl wychowania, poziom napięcia, funkcję alkoholu i innych używek itp...)
4. Korekta funkcji poczucia winy na bardziej konstruktywne w odniesieniu do
indywidualnego człowieka i jego struktury osobowości (emocjonalności potrzeb, wartości norm, postaw, religijności, duchowości).

Etapy pracy terapeutycznej:

a) opis sytuacji w których pacjent przeżywa lub przeżywał poczucie winy
b) porównanie sytuacji gdzie poczucie winy przyniosło skutek konstruktywny a gdzie było destrukcyjne(różne aspekty) dla jednostki.
c) próba znalezienia modelu działania poczucia winy w indywidualnym przypadku, analiza składowych uczuć , myśli , działań : Czy to uczucie jest dynamiczne? Czy ma własny indywidualny przebieg w każdym przypadku?
d) diagnoza w kierunku rozpoznania czy dana jednostka ma jakieś obszary szczególnie „wrażliwe” na reagowanie poczuciem winy (osoby, tematy....)
e) analiza tych obszarów z uwzględnieniem potencjalnych urazów i roli osób znaczących .
f) korekta funkcji poczucia winy np: po analizie „zakotwiczenie’ sygnałów ostrzegawczych , analiza poznawcza, wzmocnienie funkcji „ja” , wzmocnienie przez grupę, lub terapeutę indywidualnego - inne w zależności od rodzaju zaburzeń i przyjętych metod kompleksowej terapii.

Podsumowanie

- Poczucie winy jest złożonym emocjonalno - poznawczym mechanizmem regulującym zachowania człowieka, w przypadku zachowań lub zaniedbań będących w konflikcie z jego systemem norm i wartości.
- Poczucie winy jest naturalnym i powszechnym stanem emocjonalnym człowieka i jeśli jest prawidłowo ukształtowane i dobrze funkcjonujące, pozwala na bieżąco regulować życie człowieka zgodnie z jego systemem wartości, motywując go do konstruktywnych zmian i rozwoju.
Funkcja poczucia winy bywa często zaburzona i zamiast regulatora staje się dla jednostki okrutnym sędzią i katem. Destrukcyjne działanie poczucia winy wiąże się z błędnym ukształtowaniem tego mechanizmu w dzieciństwie podczas procesu rozwoju „Ja” oraz tworzenia się norm i wartości człowieka.
Najczęstsze dysfunkcje poczucia winy to:
- nadmierny zakres - reagowanie poczuciem winy na sytuacje naturalne i spostrzegane przez otoczenie jako konstruktywne lub neutralne
- Zbyt surowa ocena swojego zachowania i nadmierne (często okrutne) samokaranie nawet za błahe odstępstwa od systemu wartości czy niewielkie zaniedbania
- Zaburzenia przystosowania związane z zaprzeczeniem poczucia winy lub projekcja własnego zaburzonego odczucia winy na innych ludzi.
- Zaburzenia funkcji regulacyjnej - niemożność zmiany , zadośćuczynienia, wyciągania wniosków z własnych błędów.

Możliwe jest w procesie psychoterapii przywrócenie właściwej funkcji mechanizmowi poczucia winy poprzez:
- identyfikację i rozpoznanie objawów zaburzeń w funkcjonowaniu tego mechanizmu,
- rozpoznanie specyficznych obszarów zaburzeń wynikających z rozwoju jednostki,
- poprawę wglądu, czasem niezbędna jest praca nad odreagowaniem emocjonalnym,
- nauczenie pacjenta konstruktywnego korzystania z poczucia winy, przywrócenie funkcji
regulacyjnej.
Wydaje się, że w procesie psychoterapii zaburzeń wynikających z destrukcyjnego przeżywania poczucia winy najlepiej sprawdzają się metody i techniki terapii psychodynamicznej (wgląd, odreagowanie) i racjonalno - poznawczej, (identyfikacja błędnych zachowań, przeuczenie, zakotwiczenie).

Literatura:
1. Bohomolec Elżbieta „Proces separacji i indywiduacji” - Nowiny Psychologiczne Nr 5/1988r.
2. Frijda Nico. H „Prawa Emocji”- Nowiny Psychologiczne nr2/1989r.
3. Garfield Soll, Bergin Allen „Psychoterapia i zmiana zachowań” IPiN Warszawa 1990 r.
4. Schwartz Barry „Powstanie i upadek wartości” Nowiny Psychologiczne Nr 2/92
5. Soveringo Giuseppe „Poczucie winy” Wyd. Plac na Stawach. Kraków 1993

Autor jest psychologiem, specjalistą psychoterapii uzaleznień, dyrektorem SP  ZOZ w Suwałkach

powrót